ĐÔNG DƯỢC &BÀO CHẾ ĐÔNG DƯỢC

Bµi 1

Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ thuèc ®«ng d­îc

 

Thêi gian: 4 tiÕt

 

Môc tiªu:

 

1. Tr×nh bµy vÒ c¸ch thu h¸i, s¬ chÕ ®¬n gi¶n d­îc liÖu.

2. T×nh bµy vÒ tÝnh n¨ng d­îc vËt vµ sù quy kinh cña thuèc ®«ng y.

 

Néi dung:

 

I. Nguån gèc:

- Thuèc ®«ng d­îc gåm thùc vËt, ®éng vËt, kho¸ng vËt dïng lµm thuèc.

- C¸c thuèc ®«ng d­îc do mäc tù nhiªn, gieo trång, khai má vµ di thùc ®­îc.

II. Thu h¸i vµ b¶o qu¶n:

1.Thu h¸i: ph¶i ®óng c¸c bé phËn lµm thuèc vµ ®óng thêi vô hay thêi kú sinh tr­ëng ®Ó ®¶m b¶o tû lÖ ho¹t chÊt cao nhÊt.

2. B¶o qu¶n: tr¸nh Èm thÊp, nãng l¹nh, ¸nh s¸ng mÆt trêi, s©u mät, cÇn ®Ëy kÝn thuèc cã tinh dÇu vµ ph¬i ©m can.

III. Bµo chÕ ®¬n gi¶n:

1. Môc ®Ých:

- Lµm gi¶m ®éc chÊt cña thuèc.

- §iÒu hoµ tÝnh n¨ng c¸c vÞ thuèc.

- Lo¹i bá t¹p chÊt lµm cho s¹ch.

- Gióp cho b¶o qu¶, vËn chuyÓn, sö dông dÔ dµng.

2. Ph­¬ng ph¸p s¬ chÕ:

2.1. Dïng löa:

- Nung: cho vÞ thuèc vµo löa ®á hoÆc nung trong nåi chÞu löa.

- SÊy: dïng nhiÖt ®Ó lµm kh« c¸c vÞ thuèc.

- Sao: Cho c¸c vÞ thuèc vµo nåi hay ch¶o sao lªn. §©y lµ ph­¬ng ph¸p hay dïng nhÊt. Tuú theo d­îc liÖu vµ yªu cÇu ch÷a bÖnh mµ ta sao vµng, sao ch¸y…

- TrÝch: Sao tÈm víi mËt, hay ®­êng c¸c vÞ thuèc ®Õn khi kh«ng dÝnh lµ ®­îc.

2.2. Thuû chÕ (dïng n­íc):

          Lµm cho c¸c vÞ thuèc s¹ch, mÒm dÔ th¸i, gi¶m ®éc b»ng c¸ch: röa, giÆt s¹ch,  ng©m, tÈm, thuû phi (cho n­íc vµo nghiÒn chung víi thuèc bét ®Ó t¸n nhá, mÞn nh­ chu sa, thÇn sa).

2.3. Phèi hîp dïng löa vµ n­íc:

- Ch­ng: ®un c¸ch thuû cho chÝn thuèc.

- NÊu: ®em vÞ thuèc nÊu víi n­íc (s¾c, nÊu cao…).

- T«i: C¸c vÞ thuèc nung ®á t«i víi n­íc hay dÊm (dïng víi c¸c vÞ thuèc lµ kho¸ng vËt).

IV. TÝnh n¨ng d­îc vËt:

Lµ t¸c dông cña c¸c vÞ thuèc ®Ó ®iÒu chØnh l¹i sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ©m d­¬ng trong c¬ thÓ.

1. Tø khÝ:

- Hµn, l­¬ng (m¸t): thuéc ©m d­îc dïng ®Ó thanh nhiÖt t¶ ho¶, thanh nhiÖt gi¶i ®éc, tÝnh trÇm l¾ng ch÷a chøng nhiÖt, chøng d­¬ng.

- NhiÖt, «n (Êm): thuéc d­¬ng d­îc dïng ®Ó ch÷a c¸c chøng hµn, «n trung, tÝnh th¨ng phï ch÷a chøng hµn, chøng ©m.

- Mét sè thuèc khÝ kh«ng râ rÖt gäi lµ tÝnh b×nh, do vËy trªn l©m sµng cÇn ph¶i chÈn ®o¸n ®óng bÖnh ®Ó dïng thuèc cho phï hîp.

2. Ngò vÞ:

Th«ng qua vÞ gi¸c ®Ó c¶m nhËn vÞ thuèc

- VÞ cay (T©n): hay t¶n ra dïng ®Ó ch÷a c¸c bÖnh thuéc phÇn biÓu, lµm ra må h«i.

- VÞ ngät (cam): cã t¸c dông bæ d­ìng dïng ®Ó ch÷a c¸c chøng h­, hoµ ho·n ®Ó gi¶m c¸c c¬n ®au, bít ®éc tÝnh cña c¸c vÞ thuèc nh­ hoµng kú, cam th¶o.

- VÞ ®¾ng (khæ): t¸c dông t¶ h¹ vµ t¸o thÊp dïng ®Ó ch÷a chøng nhiÖt vµ chøng thÊp nh­: hoµng liªn, hoµng b¸…

-VÞ chua (toan): hay thu kiÔm, cè s¸p, chèng ®au, hay dïng ®Ó ch÷a chøng ra må h«i (tù h·n), di tinh….

- VÞ mÆn (hµm): Hay ®i xuèng, cã t¸c dông lµm mÒm n¬i bÞ cøng hoÆc c¸c chÊt ø ®äng cøng r¾n (nhuyÔn kiªn) dïng trÞ t¸o bãn, lao h¹ch…

- VÞ ®¹m: hay thÈm thÊp, lîi niÖu, ch÷a c¸c chøng do thuû thÊp g©y ra.

3. T¨ng, gi¸ng, phï trÇm:

          Th¨ng gi¸ng, phï, trÇm lµ chØ xu h­íng t¸c dông cña thuèc. Th¨ng lµ ®i lªn, gi¸ng lµ ®i xuèng, phï ph¸t t¸n ra ngoµi, trÇm lµ thÈm lîi vµo trong vµ xuèng d­íi.

          C¸c vÞ thuèc th¨ng vµ phï ®Òu ®i lªn vµ h­íng ra ngoµi, cã t¸c dông th¨ng d­¬ng, ph¸t biÓu, t¸n hµn.

         C¸c vÞ thuèc trÇm vµ gi¸ng th­êng ®i xuèng d­íi vµ vµo trong nªn cã t¸c dông tiÒm d­¬ng, gi¸ng nghÞch, thu liÔm.

L©m sµng: bÖnh nghÞch lªn trªn nªn h¹, kh«ng nªn th¨ng nh­ chøng can d­¬ng xung thÞnh lªn trªn g©y nhøc ®Çu nªn dïng th¹ch quyÕt minh, mÉu lÖ ®Ó gi¸ng. BÖnh thÕ ®i xuèng nh­ trÜ, sa trùc trµng… dïng c¸c thuèc kiÖn tú nh­ hoµng kú, th¨ng ma ®Ó th¨ng lªn.

TÝnh chÊt th¨ng gi¸ng phï trÇm cña c¸c vÞ thuèc cßn phô thuéc vµo sù bµo chÕ: sao víi muèi ®i xuèng, víi gõng ph¸t t¸n, víi dÊm th× thu liÔm, víi r­îu ®i lªn v.v.

4. Bæ t¶:

TÝnh n¨ng cña thuèc còng chia lµm bæ vµ t¶ theo nguyªn t¾c chòa bÖnh: h­ th× bæ, thùc th× t¶. Do vËy ng­êi thµy thuèc ph¶i n¾m v÷ng khÝ vÞ ®Ó ¸p dông cho ®óng bÖnh.

V. Sù quy kinh cña thuèc:

Sù quy kinh lµ t¸c dông ®Æc biÖt cña c¸c vÞ thuèc ®èi víi c¸c bé phËn kh¸c nhau cña c¬ thÓ. Sù quy kinh cña thuèc c¨n cø vµo:

1- Trªn c¬ së hÖ kinh l¹c vµ c¸c t¹ng phñ ®Ó thÓ hiÖn sù quy kinh ®· ®em l¹i t¸c dông cña c¸c vÞ thuèc víi quan hÖ ngò hµnh, lôc phñ vµ 12 kinh chÝnh.

VÝ dô: c¸t c¸nh, h¹nh nh©n ch÷a ho hen thuéc phÕ vµo kinh phÕ.

2 - Sù quy kinh lÊy lý luËn ngò hµnh lµm c¬ së: ®Æc biÖt quan hÖ gi÷a ngò s¾c, ngò vÞ, ngò t¹ng: cam th¶o vÞ ngät, mµu vµng ch÷a bÖnh ë tú vÞ.

3 - C¨n cø vµo häc thuyÕt kinh l¹c vÒ sù liªn quan chÆt chÏ gi÷a c¸c ®­êng kinh ®Ó thÓ hiÖn sù quy kinh. ThÝ dô sµi hå ch÷a bÖnh ë kinh can còng ch÷a bÖnh ë kinh ®ëm, C©u ®»ng b×nh can cã t¸c dông ®Õn kinh can vµ t©m bµo v× cïng lµ kinh quyÕt ©m.

VI. Sù cÊm kÞ trong khi dïng thuèc:

1. Nh÷ng vÞ thuèc cÊm kÞ khi cã thai: ba ®Ëu (t¶ h¹), kiªn ng­u, ®¹i kÝch, nguyªn hoa (trôc thñy), tam thÊt (ho¹t huyÕt), nga truËt, thuû diÖt (ph¸ huyÕt)

2. Lo¹i thËn träng khi cã thai: ®µo nh©n, hång hoa (ho¹t huyÕt), b¸n h¹, ®¹i hoµng (t¶ h¹), chØ thùc (ph¸ khÝ), phô tö, can kh­¬ng, nhôc quÕ (®¹i nhiÖt).

2.1. C¸c vÞ thuèc t­¬ng ph¶n víi nhau:

- Cam th¶o chèng h¶i t¶o, nguyªn hoa; lª l« ph¶n tÕ t©n, b¹ch th­îc.

2.2. Sù cÊm kÞ trong khi uèng thuèc:

Cam th¶o, hoµng liªn, c¸t c¸nh, « mai kiªng ¨n ba ba, phôc linh kiªng ¨n dÊm.

Khi ¨n uèng chó ý kh«ng nªn dïng c¸c lo¹i thøc ¨n chèng l¹i t¸c dông cña thuèc. VÝ dô thuèc «n trung trõ hµn (nãng Êm) kh«ng ¨n ®å l¹nh, thuèc kiÖn tú kh«ng nªn ¨n th­c ¨n bÐo nhên tanh, thuèc an thÇn kh«ng nªn dïng chÊt kÝch thÝch.

VII. Quy chÕ thuèc ®éc:

- B¶ng A: ba ®Ëu sèng, hoµng nµ sèng, « ®Çu sèng, phô tö sèng, th¹ch tÝn.

- B¶ng B: ba ®Ëu chÕ, m· tiÒn chÕ, hoµng nµn chÕ, hïng hoµng (sunfua As).